BBT: Dân tộc Vân Kiều sống tập trung ở miền Tây tỉnh Quảng Trị, Quảng Bình. Người Vân Kiều có một nhân sinh quan chung thuỷ. Cuộc đời của họ sinh ra đã có tổ tiên và phải làm ba lễ cúng. Nếu không thực hiện đúng những lễ tiết nơi vùng đất hoang dã Trường Sơn, họ không được xem như những chiến binh Vân Kiều thông minh hùng dũng và khi mất đi, họ sẽ không được qua ngõ Miếu Giàng.
Giỗ sống cho đứa con trai
Nếu người Kinh ở dưới dãy núi Trường Sơn định cư có tục thờ người chết, thì người Vân Kiều ở trên những ngọn núi hùng vĩ lại có tục thờ người sống hết sức kỳ lạ. Chỉ đến khi mất, cả con trai, con gái mới được đi qua Miếu Giàng, gọi là Giềng Lampe, nơi ấy, các dòng họ của bản làng được đưa hồn về đó cho Ma Xứ quản. Miếu được chọn là nơi của một khu rừng mà bản gọi là thiêng, và tuổi của rừng thường lớn hơn những người già nhất bản, phía đó không ai được chặt cây hay tỉa cành.
Già Hồ Xoan, sống bên kia dốc Ma Nang ở bản Lâm Ninh (Trường Xuân, Quảng Ninh, Quảng Bình) kể: “Tục lệ của người Vân Kiều là làm ba lễ cúng sống cho đứa con trai Vân Kiều. Khi mới đẻ, thằng bé được cúng lễ Rặp chiết để rước hồn từ trời về, già làng buộc sợi chỉ đỏ vào cổ tay, sợi chỉ được nhuộm từ cây cỏ máu trong rừng, nhằm mong cho nó có cái sức để sống với rừng với bản, mong cho nó ngoan, khoẻ mạnh để cáng đáng việc nhà khi lớn lên. Và gia đình lập một cái kệ thờ cho linh hồn đứa bé ở sát mái nhà sàn, đó là chiếc giỏ tre đựng chén sứ với ba miếng trầu rừng”.
Đứa con trai Vân Kiều khi lên tám tuổi, được thực hiện một lễ cúng sống nữa, ấy là lễ Xana chiết, được hiểu là lễ mừng cái hồn trên trời được phái vào nó từ nhỏ, lớn lên cùng với thể xác. Khi chàng trai Vân Kiều được 18 tuổi, đủ sức dang rộng cánh tay như sải cánh đại bàng, nó được làm lễ Rặp chămparơ. Đấy là một lễ quan trọng, thể hiện sự trưởng thành của trai bản, có khả năng săn bắn, bảo vệ biên giới của bản làng trước những muông thú. Lần này, cái bát thờ hồn trong giỏ tre được đưa lên một bậc, thể hiện của tuổi trưởng thành.
Mỗi năm, gia đình của người con trai Vân Kiều phải tổ chức ngày giỗ đã định vào đúng ngày 18.8 khi con trăng trên núi chếch về phía tây, ngày mà thần linh của người Vân Kiều vẫn thường xuống bản thăm nom linh hồn của đứa bé. Trong các lần đánh dấu sự kiện trọng đại như lễ Rặp chiết, Xana chiết, Rặp chămparơ, già Hồ Xoan cho biết: “Bản làng vui như hội, nhà của chàng trai phải mổ trâu, hoặc heo gà để đãi đằng họ hàng, gia đình nào giàu thì mời cả bản, bởi con cái của họ đã lớn mạnh như cánh chim đại bàng”. Và có bản còn đặt tên chàng trai Vân Kiều trưởng thành những cái tên thân thuộc như: Ngón Chân Cái, Bàn Tay Lớn, Người Sừng Bò, Gấu Lớn... tương tự như người da đỏ ở châu Mỹ gọi tên các bộ lạc như: Sừng Lớn, Bàn Chân To, bộ tộc Gấu Xám...
Lửa của vị thần thông minh
Người Vân Kiều giữa mái Trường Sơn vẫn kể cho con cháu của mình gốc tích về dòng giống của con người. Theo họ, khi trời đất sinh ra chưa có con người, lửa là thứ ngự trị trên mặt đất như một vị thần thông minh và mạnh mẽ, vui tính, nhưng có khi nóng giận.
Già Hồ Xoan kể: “Xưa lắm, khi mặt đất chưa có đất, chỉ có sỏi và đá, thần lửa làm mọi thứ khô cháy, nên rất buồn. Ngài cầu xin thần trời cho mặt đất có cái gì đó để ngài khỏi cô đơn. Một hôm, trời nổi sấm, mây vần vũ, sau cơn mưa lớn, một khúc gỗ khổng lồ đã bị mục và một con giun to lớn rơi xuống trái đất. Con giun đã ăn khúc gỗ mục. Nó bắt đầu tiêu hoá và mặt đất tơi xốp được hình thành. Nhưng do nó ăn không đều lớp gỗ mục và bài tiết không thường xuyên, đã để lại mặt đất những đồi núi, khe suối, hầm hố khổng lồ. Khi đã có mặt đất, thần lửa lại muốn có thêm sự sinh động của sự sống, nếu không, ngài sẽ đốt sạch những gì con giun tạo ra, cho về lại sỏi đá. Nhà trời chiều lòng, một quả bầu khổng lồ được rơi xuống. Trong quả bầu, con người bước ra, đủ các màu da, đủ các màu sắc, họ đi về khắp nơi, khắp phía và tạo ra các bản làng, các sắc tộc khác nhau. Quả bầu còn đựng trong nó nhiều hạt giống khác nhau và được gió, nước mang đi, rồi phát triển thành màu xanh của sự sống. Các khu rừng mọc lên, những giống loài phát triển. Trong số những con người sinh sôi từ quả bầu, có chàng trai và cô gái kết duyên ở lưng chừng núi, con cái họ sinh ra được ở lại rừng, đó là tổ tiên của người Vân Kiều”.
Các già làng, trưởng bản Vân Kiều ở núi rừng Trường Sơn đã kể về tổ tiên của họ qua nhiều mùa rẫy, qua nhiều đời sống từ xưa đến nay bên bếp lửa về gốc tích của họ như vậy, và truyền thuyết đó lưu giữ trong tâm hồn của mỗi con người Vân Kiều cho đến ngày nay. Già Hồ Xoan nói: “Từ lúc có con người, thần lửa vào mái nhà sàn của người Vân Kiều và ở đó, thần che chở sưởi ấm, làm chín con thú, nấu chín cái nước, giúp người Vân Kiều sáng lên trong ánh tối ban đêm, tạo cho người của ta cái trí khôn thông minh như thần để giữ bản giữ làng và sinh thêm con cái”.
Lễ hoà mục
Người Vân Kiều không chỉ ở Lâm Ninh, mà bất cứ nơi đâu có bản của họ đều có lễ này, đó là lễ xin lỗi. Người này với người kia trong nhà có ý trái nhau, đều có lời xin lỗi. Những người nhà này với nhà khác xích mích nhau, hoặc người bản này với bản khác sai trái nhau đều phải làm lễ này.
Trong nhà với nhau dễ dàng bằng đôi câu nói chuẩn của tiếng bản, cả nhà bỏ qua cho nhau. Với người ngoài bản, ngoài nhà, ai đó có lỗi về đánh nhau, giành đất trên núi, tranh công con thú săn được với người lớn tuổi, người có lỗi phải chuẩn bị ba hũ rượu nương, một con gà trống rừng để làm lễ hoà mục. Để có lễ đó, cha của người có lỗi cùng đứa con đến nhà người được xin lỗi đặt lễ, đồng thời mời theo vị già làng đáng kính. Họ trao đổi ở bậc cầu thang nhà sàn, nếu lễ được chấp thuận, lời xin lỗi được tiếp nhận, thì lễ hoà mục được tổ chức, ấy là bữa rượu bên bếp lửa, họ nói những chuyện tổ tiên keo sơn khăng khít, họ kể với nhau thời săn bẫy của những chàng trai bản, nói với nhau những điệu hát cổ xưa để tăng thêm nghĩa tình, khí tiết của người Vân Kiều. Khi con gà đã cắt tiết đổ vào một chén to, rượu được hoà vào, mọi người đều uống, xem như mọi lỗi lầm được thứ tha.
Thế nhưng, theo già Hồ Xoan, ông sống từ 70 mùa rẫy rồi, song ở bản vẫn chưa làm lễ đó, bởi lẽ, người dân của bản sống hoà thuận, người trẻ kính trọng người già, con trai thương yêu con gái, nên ông chưa một lần phải hoà giải như vậy. Không chỉ bản của ông Hồ Xoan, mà những bản anh em khác trong vùng, vẫn chưa có cảnh bất hoà. Bởi theo ông, núi rừng Trường Sơn cùng ngọn lửa của người Vân Kiều đã giúp họ chung thuỷ với nhau, yêu thương nhau để thông minh hơn trước cuộc mưu sinh đầy khắc nghiệt của thiên nhiên.
BÀI VÀ ẢNH: QUỐC NAM
